تنوع رنگ‌هایی که در دنیای لباس‌ها و منسوجات وجود دارد از گذشته تا به امروز مراحل زیادی را طی کرده است تا به این تنوع و زیبایی رسیده است. به طور کلی رنگرزی به فرآیندی گفته می‌شود که طی آن منسوجات و کالاهای نساجی مانند الیاف، نخ، پارچه و … به روش‌های گوناگون رنگ می‌پذیرند و مولکولهای ماده‌ی رنگزا و متریال ما با هم پیوندی باثبات و محکم برقرار می‌کنند. در این مطلب قصد داریم در مورد مراحل و نکات رنگرزی البسه به طور کامل صحبت کنیم، با ما همراه باشید.
فرآیند رنگرزی پارچه
فرآیند رنگرزی پارچه مهارتی است که طی آن ماده‌ی رنگزا در درجه حرارت و زمان تعیین شده به بافت منسوجات ما نفوذ می‌کند و آن را رنگ می‌کند. در رنگرزی، مادهٔ رنگزا به طور کلی، به همه مواد طبیعی یا شیمیایی که قابلیت رنگرزی الیاف یا منسوجات را دارند اطلاق می‌شود. در این فرآیند رنگ متریال ما پس از خشک شدن نباید در اثر شستشو و حرارت از بین برود. رنگرزی به دو روش انجام می‌شود:
- رنگرزی سنتی
- رنگرزی صنعتی
البته با پیشرفت علم و تکنولوژی رنگرزی سنتی رفته رفته جای خود را به رنگرزی صنعتی داده است و امروز بیشتر از دستگاه‌ها و ماشین‌آلات برای رنگرزی البسه استفاده می‌شود.
در فرآیند رنگرزی البسه 4 عامل کلی نقش اساسی بازی می‌کنند:
- مواد رنگزا (با منابع طبیعی و یا مصنوعی)
- کالای رنگرزی
- مواد شیمیایی کمکی
- ماشین‌های رنگرزی
مواد رنگزا
مواد رنگزای استفاده شده در فرایند رنگرزی به دو روش طبقه‌بندی می‌شوند که یکی از آن‌ها طبقه‌بندی بر اساس ساختار شیمیایی و دیگری طبقه‌بندی بر اساس نوع کاربرد می‌باشد. از لحاظ طبقه‌بندی بر اساس ساختار شیمیایی مواد رنگزا به گروه‌های زیر تقسیم می‌شوند:
- رنگدانه‌ها (پیگمنت‌ها)
- مواد رنگزای اسیدی
- مواد رنگزای آزو
- مواد رنگزای آنتراکینون
- مواد رنگزای خمی
- مواد رنگزای ایندیگو
- مواد رنگزای آریل کربونیوم
- مواد رنگزای پلی متین
- مواد رنگزای متالوسیانین
- مواد رنگزای نیترو
- مواد رنگزای نیتروزو
- مواد رنگزای متفرقه
مواد رنگزا از لحاظ نوع کاربرد نیز به چهار گروه تقسیم می‌شوند:
- مواد رنگزای گروه اول
- مواد رنگزای گروه دوم
- مواد رنگزای طبیعی و درخشان کننده‌‌های فلورسنتی
مواد رنگزای طبیعی ریشهٔ طبیعی داشته و با توجه به منبع استخراج آن‌ها در سه گروه زیر می‌توانند تقسیم‌بندی می‌شوند:
- مواد رنگزای به دست آمده از گیاهان مثل نیل، روناس و غیره که از ریشه، گل، برگ، میوه و پوست نباتات به دست می‌آیند.
- مواد رنگزای به دست آمده از جانوران مانند قرمزدانه و صدف فرفری.
- و آن‌هایی که از مواد معدنی به دست می‌آیند مثل خاک سرخ.
کالای رنگرزی
کالای رنگرزی متریالی است که تمام فرآیندهای رنگرزی برای ایجاد رنگ و ثبات رنگ در آن صورت می‌گیرد. این متریال می‌تواند از جنس‌های مختلفی شامل موارد زیر باشد:
- الیاف
- نخ
- پارچه
الیاف در نساجی به دوگروه 1) آبدوست و 2) آبگریز طبقه بندی می‌شوند که هرکدم از مواد متفاوتی ساخته شده‌اند.
الیاف آبدوست:
- الیاف سلولزی: مثل پنبه و کتان
- الیاف پروتئینی: مو، پشم، ابریشم
الیاف آبگریز یا مصنوعی:
- استات‌‌ها
- آکریلیک‌‌ها
- نایلون
مواد شیمیایی کمکی
مواد شیمیایی کمکی به موادی گفته می‌شود که در فرایند رنگرزی نقش بسیار مهمی داشته و بدون آن‌ها رنگرزی به صورتی نا‌تمام می‌ماند و کالای رنگرزی با کیفیت نامناسب رنگرزی می‌شود. کیفیت مواد شیمیایی کمکی و ماده رنگزای مورد استفاده در رنگرزی اهمیت بسیاری دارد. به‌کارگیری مواد نامطلوب و درجه دوم، کیفیت و زیبایی کالا را کاهش می‌دهد. مواد کمکی در برخی الیاف مثل پشم در پیش از رنگرزی (شستشو و آماده‌سازی) نیز استفاده می‌شوند، مثلاً برای رنگرزی نخ‌های پشمی در ایران ابتدا آن را با نمک‌های قلع، آلومینیوم و مس شستشو و سپس آماده می‌کنند.
ماشین‌های رنگرزی
ماشین‌آلات رنگرزی البسه در ابتدا بسیار ساده طراحی شده بودند اما به مرور پیشرفت کردند و تکنولوژی‌های بروزتری وارد این صنعت شد. در حال حاضر این ماشین آلات خودکار و کاملا مدرن طراحی شده‌اند. به عنوان مثال امروزه در صنعت نساجی، ماشین رنگرزی ژیگر هوایی به دلیل سرعت عمل بالاتر، مصرف رنگ کمتر و همچنین کیفیت مرغوب‌تر، کاربرد بیشتری پیدا کرده است.
مکانیزم عملکرد ماشین‌های رنگرزی البسه
به طور کلی دستگاه‌های رنگرزی البسه از لحاظ حرارتی به دو دسته تقسیم می‌گردد :
اتمسفریک: دستگاهی است که با درجه حرارت ۱۰۰-۱۱۰ درجه سانتیگراد عملیات رنگرزی البسه را انجام می‌دهد و مورد استفاده برای پارچه‌های اکریلیک، پنبه ای و حتی ویسکوز می‌باشد.دستگاه Over Flow دستگاه اتمسفریکی است که برای پارچه‌های پنبه‌ای استفاده می‌گردد. این دستگاه تنها برای پارچه‌هایی که با درجه حرارت پایین رنگرزی می‌شوند، مناسب است و مصرف آب بسیار بالا دارد که از ضعف این دستگاه محسوب می‌گردد و امروزه این دستگاه بندرت استفاده می‌شود.
درجه حرارت بالا ( High Temperature ): دستگاهی است که توانایی انجام عملیات رنگرزی البسه با درجه حرارت‌های مختلف تا ۱۳۰ درجه را دارد، بنابراین علاوه بر آنکه برای انواع پارچه مناسب می‌باشد، جهت رنگرزی پلی استر بسیار مناسب است، زیرا پلی استر به دلیل نداشتن رادیکال آزاد واکنش دهنده با پایه‌های مولکولی رنگزا، به صورت دیسپرس رنگرزی می‌شوند و از آنجایی که در رنگرزی دیسپرس به علت باز شدن کانال‌های لیف و جایگزینی مواد دیسپرس درون کانال‌ها، حرارت بالا مورد نیاز است و لازم است که از این نوع دستگاه‌های رنگرزی استفاده گردد. این امر در مورد پارچه‌های مخلوط پنبه/ پلی استر نیز صدق می‌کند.